NORVEÇ – RUSYA ARASINDAKİ ANLAŞMAZLIKLAR VE ANLAŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜ ADINA YAPILAN ORTAK ÇALIŞMALAR
1.Norveç ve Rusya’nın Arktika Bölgesindeki Hak İddiaları
1.1.Rusya Federasyonu
Beş Arktika devletinden Rusya için Arktika Bölgesi stratejik bir öneme sahiptir. Tarihsel bir güç olan Rusya, fiziksel konumunun sonucu olarak Kuzey Kutbu ile ilgili konularda baskın bir güç olmuştur.[1] Bölgedeki hak taleplerini hukuk kuralları çerçevesinde sürdürmeye çalışan Rusya, aşırı istekleriyle uluslararası kamuoyundan tepkiler almıştır.
Rusya, 2001 yılında kıta sahanlığını genişletme hakkını ortaya atan ilk ülke olarak Birleşmiş Milletler’e başvuruda bulunmuştur. Bu başvuru Rus münhasır ekonomik alanının 200 deniz milinin ötesinde bir genişlemeyi öngörmektedir. Uluslararası toplum, Arktika Okyanusu’nun neredeyse yarısını hedefleyen bu iddiayı kınama ile karşılamıştır.[2] Bölgede geniş topraklara sahip olan Rusya, burada ortaya çıkan kara parçalarının kendi topraklarının devamı olduğunu ileri sürmektedir.
Rusya’nın Norveç ile anlaşamadığı Barents Denizi, önemli doğal rezervlere sahip olması bakımından Rusya için hep önemli bir yere sahip olmuştur. İki ülkeninde bu denize kıyısının bulunması ve buzulların erimesiyle ortaya çıkan kara parçalarının bu devletler arasında paylaşılacak olması gerginliği artıran temel sebeptir.
Arktika Okyanusu bölgedeki enerji kaynaklarının yanı sıra, jeopolitik bakımdan da Rusya için çok önemlidir. Çünkü bu okyanus Rusya için Atlantik ve Pasifik Okyanusu’na en iyi erişim yoludur.
1.2.Norveç
‘’Arktika Norveç’in güvenlik, ekonomik ve siyasi çıkarları için çok önemlidir. Norveç’in gelecekteki hidrokarbon üretiminin büyük bir bölümü tartışmalı bölge olan Barents denizi ya da kıta sahanlığı genişletildiğinde Svalbard bölgelerinde gerçekleştirilecektir. Ancak bu bölgede Moskova ve Oslo’nun hak iddialarından ötürü uzlaşamamaları çözümün uzamasına neden olmaktadır.’’[3] Paris Antlaşması (1920) Svalbard’ın Norveç’e ait olduğunun kabul etmektedir. Antlaşmayı imzalayan diğer ülkeler de (Rusya dahil) Norveç’in Svalbard adasında ekonomik faaliyetlerde bulunabileceğini kabul etmişlerdir. Fakat buna rağmen bölgede önemli ölçüde Rus askeri bulunmaktadır. Norveç’in güvenliği için Kuzey Kutbu’ndaki bu Rus askeri varlığı önemli bir tehlikedir. Oslo bu tehlikeye karşı kendi askeri caydırıcılığını, NATO ile ittifak politikasını ve işbirliği tekliflerinin karışımından oluşan bir dizi önlemle Moskova’ya karşı bir reaksiyon göstermektedir.[4] Rusya’nın bölgeyi militarize bölge olarak kullanması daha sonraları yapılan sınır antlaşmasını tetikleyici sebeplerden birisidir.
Yani Norveç, Svalbard Takımadaları ve çevresindeki her türlü ticari etkinlik haklarının, münhasıran kendisine ait olduğunu savunmaktadır. Norveç, Barents Denizi’nin paylaşılmasına kadar Rusya’nın bu tarz baskılarına sık sık maruz kalmıştır.
2.Norveç ve Rusya Arasındaki Uyuşmazlıklar
Barents Denizi, Kuzey Buz Denizi’nin Norveç ve Rusya arasında kalan bölümüdür.İki ülkenin de kıyısı bulunun Barents Denizi’nde 40 yıllık bir anlaşmazlık vardır.[5] Bu anlaşmazlığın nedeni, Barents Denizi’nde bulunan kara parçalarında iki ülkeninde hak iddia etmeleridir.
Bu iki ülke Kuzey Kutup Dairesi’nde bulunmalarından dolayı burada kurulan anlaşmazlıkların çözümüne ilişkin kuruluşlara da üye olmuşlardır. Bölgedeki birçok organizasyonda birlikte yer almaktadırlar. Arktik Konseyi, Barents Avrupa Arktik Konseyi, Barents Bölgesel Konseyi gibi bölgede huzur ve refahın sağlanması ile ilgili etkili ortaklıklar, gerilimin azalmasına yardımcı olmaktadır.
1993 Yılında Barents Avrupa Arktik Konseyi ve bunun bölgesel ayağı olan Barents Bölgesel Konseyi kurulmuştur. Fakat anlaşmazlıklar devam etmiş, bu konseyler bölgedeki halkların (yerlilerin) güçlendirilmesi, ekonomik işbirliği gibi konularda ilerlemeler sağlanmıştır.
1996 Ottowa Bildirisi ile kurulan Kuzey Kutbu Konseyi (Arctic Council-AC)’nin üye devletleri Kanada, Danimarka, Finlandiya, İzlanda, Norveç, Rusya, İsveç ve ABD’dir. İklim değişikliği, petrol/doğal gaz ve Kuzey Kutbu deniz taşımacılığı üzerine faaliyet yürüten Konsey, bugüne kadar başarılı çalışmalar gerçekleştirmiştir. Bütün Kuzey Kutbu devletleri, bölgedeki askeri yeteneklerini geliştirme niyetlerini açıkladıkları için geleneksel güvenlik tehditleri devam etmektedir.[6]
2010 yılında yapılan sınır antlaşmasıyla Rusya ve Norveç arasındaki anlaşmazlık son bulmuştur. Rusya Devlet Başkanı Dimitriy Medvedev ve Norveç Başbakanı Jens Stoltenberg, Rusya’nın Barents Denizi kıyısındaki Murmansk kentinde düzenlenen törende, Kuzey Kutbu’nda iki ülke sınırlarını belirleyen anlaşmaya imza atmışlardır. Müzakereleri 1970’lerde başlayan bu antlaşma, iki ülke arasındaki ilişkide tarihi bir ilerleme olarak yorumlanmıştır.
Medvedev ve Stoltenberg’in ön anlaşmayı Nisan ayında Oslo’da yaptıkları bu antlaşma, Kuzey kutbundaki ülkeler arasındaki anlaşmazlıkların, mevcut uluslararası mevzuat çerçevesinde müzakerelerle çözülebileceği anlaşılmıştır.
Norveç ve Rusya’nın önemli aktörler olduğu Barents Bölgesi ve buradaki konseyleri incelemek iki ülke arasında antlaşma imzalanan zamana kadar olan ortamı görmemize imkan sağlayacaktır.
2.1.Barents Bölgesi
Barents bölgesi, Barents Bölgesel Konseyi üye ülkeleri tarafından kuzey kutup dairesinin, Avrupa’nın kuzeyindeki bir parçası olarak tanımlanmaktadır. Konsey 1993’te kurulmuş ve bölgeyi çevreleyen 3 ülkenin daha katılımı ile genişletilmiştir. Avrupa Arktik Barents Bölgesi, kısaca ”Barents Bölgesi”, Barents Bölgesel Konseyi’nin üye ülkelerinden oluşmaktadır.[7]
Coğrafi bir birliktelik olmasına rağmen, Finlandiya, Norveç, İsveç ve Rusya iklimsel, jeolojik, demografik, hükümet ve ekonomik desenleri bakımından önemli farklılıklara sahiptir. Barents bölgesi, Arktik’in ve yakın olan yerlerin yaklaşık 1,347,000 kilometrekaresini kaplamaktadır fakat buradaki iklim tipleri farklılıklar gösterir.[8] Yani bölgedeki ülkelerdeki tarımsal faaliyetlerde farklı ve bu alandaki ilişkiler fazla olmaktadır.
Barents Bölgesi Avrupa’nın en seyrek nüfuslu bölgesidir. Nufüs yoğunluğu kilometrekare başına 1.7 ile 8.3 insan olarak değişir. Bu bölgede yaşayan insanların büyük kısmı büyük rus şehirlerinde bulunmaktadır. (Özellikle Murmansk ve Arkhangel’sk) Barents nüfusunun yaklaşık 5 milyon sakini dört milletten ve yerlilerden (Samiler ve Nenetler) oluşmaktadır. Barents Bölgesi yüksek oranda yerlilerden oluşmaktadır. Samiler İskandinav ülkelerinde yaşarlar. Rusya’da Sami ve Nenetlerin çoğu Nenets Özerk Okrugu’nda yaşarlar. Balıkçılık, ren geyiği yetiştiriciliği ve tarım gibi yerleşim ve kültürel etkinliklerine devam etseler dahi ulusal kültürleri asimile olmaya devam etmektedir.[9] Rusya bölgede bu halkların ulusal kimliklerini kaybetmelerinde etkin bir oynamaktadır.
Barents bölgesi doğal kaynaklar bakımından Avrupa’nın en zengin bölgesidir. Bölgenin güney kısmında verimli ormanlar bulunur. Barents Denizi, Dünya’nın en zengin balık stoklarına sahiptir. Bölge ticari olarak ilgi çekici miktarlarda maden yataklarına sahiptir. Barents Denizi, Norveç kıyıları boyunca zengin petrol ve gaz yataklarına sahiptir. Bölgenin bazı kısımlarındaki dağlar hidro elektrik üretmek için uygundur.[10] Bu etkenlerde bölgenin ilgi çekiciliğinin ne denli olduğunu gözler önüne sermektedir.
Norveç’te, ilçe meclisi politikalar ve uzun vadeli stratejiler geliştirir.Konsey başkanı (ilçe belediye başkanı), ilçe yönetiminin başıdır. Rus oblastları Murmansk ve Arkhangel’sk’da, demokratik yollarla seçilen bölgesel ”Duma” ( Rus yasama meclisi) bölgesel bütçeyi onaylayıp kontrol etmektedir ve bölgesel düzeyde kararlar alır. Doğu- Batı ulaşım ve iletişim imkanlarının yetersizliği hala bölgede ticaret ve ulaşımı zor kılmaktadır.[11] Tabiki bu imkanlar günümüzde gelişmektedir. Bölgesel konseyi bu yönde olumlu çalışmalar yapmaktadırlar.
Son 1000 yıl boyunca nüfustaki artış, özellikle su yolları ile bağlantıda geniş ticaret ve iletişim alanı oluşturmuştur. Sovyetler zamanında bu bağlantılara kısıtlama koyuldu. Doğu ve Batı Avrupa arasındaki keskin bölünme Barents Bölgesinden geçmekteydi ve bölgeyi yüksek militarize bölge haline getiriyordu. 1980’li yıllarda, bağlantılar karşısında Sovyet sınırı tekrar kuruldu. 1993 yılında artan işbirliği, Barents Avrupa Arktik Konseyi ve Barents Bölgesel Konsey aracılığı ile Barents işbirliğini şekillendirdi. Dolayısıyla Barents Avrupa Arktik Bölgesi ifadesi, kısaca Barents Bölgesi olmuştur.[12] Sovyetlerin o zamanlarda bölgede hakim olma çabaları bölgenin önemini ortaya koymaktadır.
2.2.Barents Konseyi
Barents Avrupa Arktik Konseyi (BEAC), Barents Bölgesi’nde hükümetler arası işbirliği yoluyla istikrar ve refahın sağlanmasını amaçlamaktadır. Konseyin formasyonu, 1980’lerin sonu ve 1990’ların başında; Finlandiya, Norveç, Rusya ve İsveç’in kuzey bölgelerinde yaşayan insanlar arasındaki iletişim ve işbirliğinin artmasıyla canlanmıştır.[13] Bölgede daha etkin bir rol almaya başlamıştır.
Norveç dışişleri bakanı Thorvald Stoltenberg, Barents Bölgesi’nde işbirliğinin resmileştirilmesi işlemini başlatmıştır.11 Ocak 1993 tarihinde imzalanan “Kirkenes Deklarasyonu”, bölgede güvenlik, istikrar ve refahın sağlanmasını içeren işbirliği amaçlarını açıklar. Deklarasyon, ayrıca bölgede çevre işbirliği, ekonomik işbirliği, bilimsel ve teknolojik işbirliği, bölgesel altyapı, yerli halk topluluklarının güçlendirilmesi, kültürel değişim ve turizm gibi konuları da vurgular.[14]
Ayrıca bu işbirliği, Rusya’da demokrasi, piyasa reformları güçlendirilmesi ve yerel kurumlar gibi konuları kapsayan reform sürecini de desteklemeyi amaçlar.[15] Bu yönüyle de ülkelere her açıdan yararlı bir topluluk olma yolunda ilerlemektedir. Rusya’daki ve diğer ülke ekonomilerindeki olumlu gelişmeler bölgenin daha da gelişmesini sağlamaktadır.
Üye ülkeler; Danimarka, Finlandiya, İzlanda, Norveç, Rusya ve İsveçtir. Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Hollanda, Polonya, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri ise gözlemci ülkelerdir. Avrupa Birliği de BEAC’de yer almaktadır.[16] Bölge, bu bölgede bulunmayan ülkelerin ilgisini de çekmektedir.
BEAC altı ülkenin dış işleri bakanlarının katılımı ile oluşur. Başkanlık, yıllık olarak Finlandiya, Norveç, Rusya ve İsveç arasında değişmektedir. Başkana hizmet etmesi için bir Sekretarya kurulmuştur. Kıdemli Yetkililer Komitesi (Commitee of the Senior Officials); BEAC için görevler hazırlar, bakanlık toplantıları için pratik düzenlemeler yapar, ilgili konularu tartışır ve yedi çalışma grubunun çalışmalarını koordine eder. İhtiyaç olduğu zamanlarda, bu komite kademesi altında çalışma grupları oluşturulmuştur. Bu çalışma gruplarından bazıları Ekonomik Çalışma Grubu, Çevre üzerinde Görev Gücü, Yönlendirme Komitesi ve Barents Avrupa-Arktik Ulaştırma Alanı grubudur.[17]
BEAC, Barents Bölgesel Konseyi ile de işbirliği içindedir. Bölgesel Konsey, BEAC ile aynı zamanda oluşmuştur ve bölgesel temsilciler, ilçe kaymakamları ve Finlandiya (Kainuu, Lapland ve Oulu), Norveç (Finnmark, Nordland ve Troms), Rusya (Arkhangel’sk Oblast, Karelya, Komi Cumhuriyeti, Murmanskaya Oblast, ve Nenets Özerk Okrug) İsveç (Norrbotten ve Västerbotten)’ten olan ve bu mevkilerdeki insanlardan oluşmaktadır. Organizasyon ile yakın bağlantılı çalışan ilgili birimler, özellikle Baltık Deniz Devletleri Konseyi (CBSS), Arktik Konseyidir. (AC) Avrupa Komisyonu’nun ”Kuzey Boyut” ile ilgili politikaları hakkındaki belgelerinde adı geçen bölgesel birimlerden bir tanesidir.[18]
BEAC, bölgelerarası işbirliği üzerinde katılımcı ülkeler ile daha yakın bir işbirliğinin sağlanmasına ve uluslararası gündemde önem taşıyan bir takım öğelerin biraraya getirilmesine katkı sağladı.[19] Bölgenin hızlı gelişimine büyük katkılar sağlamıştır.
2.3.Barents Bölgesel Konsey
Barents Bölgesel Konseyi’nin (BRC) amacı, Barents Bölgesi’ndeki bölgesel işbirliğini arttırmaktır. Konsey, 11 Ocak 1993’te Barents Avrupa Arktik Konseyi’nin bölgesel ayağı olarak kurulmuştur. BRC kurucu üyeleri arasında Finlandiya (Lappland län), Norveç (Nordland, Troms ve Finnmark), Rusya (Arkhangel’sk ve Murmansk Oblast) gibi bölgesel liderler vardır. Ayrıca Sami Konseyi temsilcisi de bulunur.Karelya Oblast, ilk olarak gözlemci olarak katılmış, daha sonra Nisan 1993’te bir üyesi olarak kabul edilmiştir. Nenetler Özerk Okrugu’da konseyde temsilciye sahiptir. Yerli halklarada temsil edilme imkanı verilmiştir.[20]
3.Rusya ve Norveç Sınırlandırma Antlaşması
Rusya ve Norveç arasında, Barents Denizi’ndeki 40 yıllık anlaşmazlık resmen sona ermiştir. İki ülke, 7 Temmuz 2011’de Kuzey Kutbu sınır anlaşmasına imza atarak, bölgede petrol ve doğal gaz araştırmalarını başlatmanın yolunu açmıştır. Rusya başbakanı Medvedev’in Oslo’yu Nisan 2010’da ziyaret etmesinden önce uzun süredir devam eden deniz sınırı anlaşmazlığının çözülebileceğini kimse tahmin etmiyordu. 1974 yılında resmi müzakerelerin başından itibaren Sovyetler Birliği ve Norveç’te temelden farklı bakış açıları ve isteksizlik hakimdi.[21] Sovyetlerin uzlaşmaya yanaşmadığı dönemler süreci kötü etkilemiştir.
İki devletin tercih ettikleri sınır çizgileri arasında, kaynaklarını sömürebilmeleri için 176’000 kilometrekarelik bir tartışmalı alan yatıyordu. Tartışmalı alan, (Norveç topraklarının yüzde 45’ine eşdeğer olan) tüm Barents Denizi’nin yüzde 12’sidir. 36 yıl sonra resmen uzlaşmaya varılmış ve ”Gri Bölge” ortandan kaybolmuştur.[22] İki devlet arasındaki gerginlik ortadan kalkmıştır.
Kaynakların miktarına bakılmaksızın Norveç ve Rus tarafının ikisi de gelecek için bir zafer kazanmış denilebilir. Herşeyden önce bu politik bir anlaşma olmasına karşın her iki ülke içinde ekonomik olarak faydalar sağlayacaktır. Bazı uzmanlara göre antlaşmanın uygulanmasından sonraki ulaşılabilecek tahmini gelir 200 milyon dolara ulaşabilir. Bu durum hem kara hem denizde işbirliğine önemli ölçüde katkılar sağlayabilir.[23] Bu durumda ülkeler arasında anlaşma yoluna gidilmesinin önünü açacaktır.
”Siyasetçiler Osla’da sevinçlerini gizlemeye çalışmadılar.Analistler Norveç petrol üretiminde son yıllarda azalma olduğunu gerçeğine işaret etmektedir. Tahminlere göre Norveç tarafında 17 milyar varil petrol ve 5-6 trilyon metreküp gaz bulunmaktadır.”[24]
Bu antlaşmanın Rusya ve Norveç için hem önemli fırsatlar sunmasının yanında, daha geniş bölgede ve uluslararası sistem için önemi göz ardı edilmemelidir. Rus- Norveç Antlaşması’ndan hemen sonra Kanada dış işleri bakanı Lawrence Cannon, Amerika Birleşik Devletleri ile benzer sorun yaşadıkları Beaufort Denizi için uzlaşmaya çağıran taraf olmuştur.Buna ek olarak Rusya’nın ABD ile yaşadığı Bering Boğazı anlaşmasının çözümünde de potansiyel bir tetikleyici olabilir.[25]
Cihangir AKTAŞ
[1]Krş. Gunitskiy, Vsevolod. On Thin Ice: Water Rights And Resource Disputes in The Arctic Ocean. Çev. Cihangir Aktaş. Journal of International Affairs. Spring/Summer. 2008. V(61). Page 265.
[2] Yılmaz N., Çiftçi A.. Arktika Bölgesi’nin Siyasal Önemi ve Siyasal ve Hukuksal Statüsünün Karşılaştırmalı Değerlendirmesi. 2013. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı 31.
[3] Alıntılayan:Yılmaz N., Çiftçi A.. Arktika Bölgesi’nin Siyasal Önemi ve Siyasal ve Hukuksal Statüsünün Karşılaştırmalı Değerlendirmesi. 2013. Aktarılan: Kefferpütz, R. ve Bochkarev, D. Wettlauf um die Arktis: Empfehlungen an die EU. Brüssel: Heinrich Böll Stifftung. 2009.
[4] Yılmaz N., Çiftçi A.. Arktika Bölgesi’nin Siyasal Önemi ve Siyasal ve Hukuksal Statüsünün Karşılaştırmalı Değerlendirmesi. 2013. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı 31.
[5] Harding, L. Russia and Norway resolve Arctic border dispute. Çev. Cihangir Aktaş. 2010. 25.20.2014. http://www.theguardian.com/world/2010/sep/15/russia-norway-arctic-border-dispute#
[6] Milli Güvenlik Kurulu Sekreterliği. Jeostratejik Deniz Sorunları..(n.d.). 25.20.2014. http://www.mgk.gov.tr/calismalar/calismalar/017_jeostratejik_deniz_sorunlari.pdf.
[7] Krş. Nuttall, Mark. ‘’Barents Region’’. Çev. Cihangir Aktaş. Encyclopedia Of The Arctic Volume 1 A-F. 2005. Routledge. NY. USA. s.198.
[8] Krş. A.g.e. s.198.
[9] Krş. A.g.e. s.199.
[10]Krş. Nuttall, Mark. ‘’Barents Region’’. Çev. Cihangir Aktaş. Encyclopedia Of The Arctic Volume 1 A-F. 2005. Routledge. NY.USA. s.199.
[11] Krş. A.g.e. s.199.
[12] Krş. A.g.e. s.199.
[13] Krş. Nuttall, Mark. ‘’Barents Council’’. Çev. Cihangir Aktaş. Encyclopedia Of The Arctic Volume 1 A-F. 2005. Routledge. NY. USA. s.197.
[14] Krş. A.g.e. s.197.
[15] Krş. Nuttall, Mark. ‘’Barents Council’’. Çev. Cihangir Aktaş. Encyclopedia Of The Arctic Volume 1 A-F. 2005. Routledge. NY. USA. s.197.
[16] Krş. A.g.e. s.197.
[17] Krş. A.g.e. s.197.
[18] Krş. A.g.e. s.197.
[19] Krş. A.g.e. s.197.
[20] Krş. Nuttall, Mark. ‘’Barents Regional Council’’. Çev. Cihangir Aktaş. Encyclopedia Of The Arctic Volume 1 A-F. 2005. Routledge. NY. USA. s.200.
[21]Krş. Forum Arctic. Delimitation agreement: A new era in the Barents Sea and the Arctic. Çev. Cihangir Aktaş. (n.d.). 25.20.2014. http://eu-arctic-forum.org/allgemein/delimitation-agreement-a-new-era-in-the-barents-sea-and-the-arctic/.
[22] Krş. A.g.e.
[23] Krş. A.g.e.
[24] Krş. A.g.e.
[25] Krş. Forum Arctic. Delimitation agreement: A new era in the Barents Sea and the Arctic. Çev. Cihangir Aktaş. (n.d.). 25.20.2014 http://eu-arctic-forum.org/allgemein/delimitation-agreement-a-new-era-in-the-barents-sea-and-the-arctic/.
