1. Arktika Konseyi ve Kanada
Arktika Konseyi, Arktika’da doğrudan veya dolaylı politika izlemek ve bilimsel araştırma yapmak isteyen ülkeler için en önemli kurum niteliğindedir. Bu nedenle de Arktika Konseyi, Arktik Bölge’yi daha iyi anlayabilmek için bilinmesi gereken bir kurumdur.
Kanada için Arktika’daki çıkarlarını ve hükümranlık haklarını korumak ciddi bir önem taşımaktadır. Zaten bu nedenle de Kanada, (ileride de görüleceği gibi) Arktika Konseyi’nin kurulmasına ön ayak olan devletlerden biri olmuştur. 2008 yılında, Kanada Başbakanı Stephen Joseph Harper’ın “Arktika’nın jeopolitik önemi ve Kanada’nın Arktik Bölge’deki çıkarları daha önce hiç bu kadar büyük olmamıştı”[1] şeklinde yaptığı açıklama da Kanada için Arktika’nın önemini göstermektedir.
1.1. Arktika Konseyi’nin Tarihsel Oluşum Süreci
Konsey’in kuruluşu, tarihsel olarak 1987 yılına, Gorbaçev tarafından Murmansk’ta yapılan konuşmaya dayandırılmaktadır.[2] Gorbaçev konuşmasında, Arktik ülkelerin daha çok işbirliği içerisinde olması gerektiğine değinmiştir.[3] Daha sonrasında, 20 Eylül 1989 tarihinde, Findandiya’nın öncülüğünde sekiz Arktik ülkenin (Arctic State) temsilcisi Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Danimarka, Finlandiya, İzlanda, Kanada, Norveç, Rusya Federasyonu ve İsveç, Arktika’da çevre güvenliği ile ilgili meselelerle ilgili olarak izlenebilecek potansiyel işbirliği üzerine müzakere etmişlerdir.[4]
Bu adımların sonucu olarak, 1991 yılında, Finlandiya’nın Rovaniemi şehrinde, sekiz Arktik ülkesinin bakanlar düzeyinde toplandığı bir konferansta, Arktik Çevresel Koruma Stratejisi (Arctic Environmental Protection Strategy) kabul edilmiştir. Bu stratejiden hareketle, bugün Arktika Konseyi olarak bilinen kurumun temelleri atılmıştır.[5]
Arktik Çevresel Koruma Stratejisi’nin hedefleri şu şekilde belirtilmiştir:
- Arktik ekosisteminin korunması,
- Doğal kaynakların devamlı kullanılabilir hale getirilmesi (sürdürülebilirliğinin sağlanması), çevresel (ekolojik) kalitenin tekrar arttırılması,
- Geleneksel ve kültürel ihtiyaçların, değerlerin ve yerli halkların âdetlerinin tanınması (saygı gösterilmesi),
- Arktika çevresinin durumunun belirli aralıklarla tekrar gözden geçirilmesi,
- Kirliliğe yol açan kaynakların azaltılması ve yok edilmesi.[6]
Daha sonra, 1996 yılında, işbirliğini kolaylaştırmak ve bir üst kademeye taşımak isteyen bu sekiz Arktik ülkesi, Kanada’nın da etkin girişimleriyle, Ottawa Deklarasyonu’nu imzalayacak, Arktika Konseyi’ni kuracaklardır.
1.1.1. Arktika Konseyi’nin Kuruluşu ve Ottawa Deklarasyonu
Arktika Konseyi, 19 Eylül 1996 tarihinde, Kanada’nın Ottawa şehrinde bir araya gelen Arktik ülkelerinin temsilcileri tarafından ‘Arktika Konseyi’nin Kurulması Üzerine Deklarasyon’un (Declaration On The Establishment of The Arctic Council) imzalanmasıyla kurulmuştur.[7]
Bahsedilen bu deklarasyonda ‘Arktik ülkeler’ olarak yukarıda adları geçen ülkeler, bu deklarasyonun ilk maddesi ile amaçlarını şöyle belirtmişlerdir:[8]
- Arktik ülkeler arasında işbirliği, uyumluluk ve karşılıklı etkileşim sağlamak,
- Gerekli konularda (çevre sorunları gibi) Arktika yerli halklarının da fikrini almak,
- Askerî güvenlik konuları ile ilgilenmemek.
Yine bu deklarasyonun ikinci maddesinde, Konsey üyeleri şu şekilde belirtilmiştir:[9]
- Kanada, Danimarka, Finlandiya, Norveç, Rusya Federasyonu, İsveç ve ABD.
- Belirtilen bu Arktika Devletleri dışında İnuit Kutup Çevresi Konseyi (Inuit Circumpolar Council), Saami Konseyi (Saami Council), Kuzey Yerli Azınlıkları Derneği (Association of Indigenous Minorities of The North), Siberya ve Rusya Federasyonu’nun Uzak Doğusu (Siberia and the Far East of the Russian Federation) da Arktika Konseyi’nin ‘Daimi Üyeler’i (Permanent Participants) olarak belirlenmişlerdir.
- ‘Daimi Üyeler’ statüsünün veriliş amacı, tam aktif katılımı ve tam münazarayı sağlamaktır.
Üçüncü madde ile ‘gözlemci statüsü’nün (eğer Konsey’in çalışmalarına faydalı olacağı düşünülürse) kimlere verilebileceği belirtilmiştir. Buna göre:[10]
- Arktik Bölge Dışı (Non- Arctic) ülkelere,
- Hükümetlerararası, parlamentolararası, hükümet dışı, bölgesel ve/veya küresel kuruluşlara da gözlemci statüsü verilebilir.
Daha sonraki maddelerde Konsey’in hangi zamanlarda toplanacağı ve kararların “oy birliği” ile alınacağı belirtilmiştir. Toplantılarda ve çalışma gruplarının faaliyetlerinde izleyecekleri prosedürün ne olacağının belirlenmesi gerektiği üzerinde durulmuştur (Konsey yeni kurulduğundan, Konsey’in çalışma prosedürü henüz o dönemde belirlenmemişti).[11]
Daha sonra ise deklarasyon, yukarıda da belirttiğimiz gibi, 19 Eylül 1996 tarihinde, Arktik ülkeler temsilcileri tarafından imzalanmıştır. Böylece Arktika Konseyi, “üst düzey bir forum (high- level forum)” olarak kurulmuştur.
1.2. Arktika Konseyi Başkanlığı ve Kanada
1996 yılında, Konsey kurulduktan sonra ilk başkanlığını, deklarasyonun imzalanmasına da ev sahipliği eden Kanada, 1998 yılına kadar yapmıştır. Daha sonrasında sırasıyla Konsey’in başkanlık görevi şu şekilde el değiştirmiştir: ABD (1998-2000), Finlandiya (2000-2002), İzlanda (2002-2004), Rusya Federasyonu (2004-2006), Norveç (2006-2009), Danimarka (2009-2011), İsveç (2011-2013) ve Kanada (2013-2015).[12]
2014 yılında başkanlık görevini hâlâ, Mayıs 2013 tarihinde koltuğu ikinci kez devralan Kanada yapmaktadır ve 2015 yılında bu görevini, 1998 yılında olduğu gibi, ABD’ye devredecektir.
Kanada’nın ikinci başkanlığı süresince “Arktika Konseyi Bakanlığı” görevini, yerli İnuit halkından olan Leona Aglukkaq üstlenmiştir ve görevine devam etmektedir. Konsey Üst Düzey Yetkilileri’nin Başkanlığı (Chair Senior Arctic Officials) görevini ise (yine 2013- 2015 yılları için) John Borbey üstlenmiştir ve görevine devam etmektedir.[13]
Kanada başkanlığında şimdiye kadar üç kere, üst düzey yetkililer seviyesinde toplantı gerçekleştirilmiştir.[14]
Kanada hükümetinin ikinci başkanlığı döneminde izleyeceği Arktika Konseyi politikası şu şekilde belirtilmiştir:
- Arktik kaynaklarının kullanılması ve ekonomik yatırımların artması (ancak tüm bunlar olurken ülkelerin doğal hayata karşı ‘sorumluluk’ ilkesini gözardı etmemeleri).
- Özellikle de Arktika’da artmakta olan turizm olanaklarından daha iyi (ve çevre ile uyumlu bir şekilde) faydalanabilmek ve Arktik Okyanusu’nda uygulayabilmek için bir kutup yasasının, Uluslararası Denizcilik Örgütü ile işbirliği içerisinde oluşturulup yürürlüğe konması.
- Bölgedeki kuzeyli yerli halkların kültürlerinin korunması.[15]
2. Arktika Konseyi ve Avrupa Birliği
2.1. Arktika Konseyi’nde Gözlemci Statüsü
Arktika Konseyi’nde üyelik kategorisi toplamda üç gruba ayrılmaktadır. Bunlar:
- Üye devletler (Member States),
- Daimi katılımcılar (Permanent Participants),
- Gözlemciler (Observers) ’dir.
Arktika Konseyi’nin resmî internet sitesinde, Konsey’den gözlemci statüsü alabilmenin koşulları ise şöyle belirtilmektedir:
- Gözlemci statüsü, Arktik Bölge Dışı (Non- Arctic) ülkelere,
- Hükümetlererarası, parlamentolararası bölgesel ve küresel kuruluşlara,
- Hükümet dışı kuruluşlara verilebilir (Bu madde önemlidir, çünkü Avrupa Birliği supranasyonal (uluslarüstü) bir kuruluştur).[16]
2.2. Avrupa Birliği’nin (AB) Başvurularının Reddedilmesi
Öncelikle AB’nin Arktika politikasına değinilmesi gerekir. AB’nin Arktika politikası şu şekilde belirtilmiştir:
- Arktika’yı, orada yaşayan yerli halklar ile birlikte, işbirliği çerçevesinde korumak.
- Bölgede bulunan kaynakların sürdürülebilir bir şekilde kullanılması.
- Uluslararası işbirliğinin güçlendirilmesi.[17]
Tarihsel olarak bakıldığında Arktika Konseyi, daha öncesinde 2009 yılında, AB’nin ‘gözlemci üye’ olabilmek amacıyla yaptığı başvurusunu reddetmiştir. Daha sonrasında AB, şansını 2013 yılında bir kez daha denemiştir. Ancak İsveç’in Kiruna şehrinde bir araya gelen Konsey üyeleri, AB’nin başvurusunu bir kez daha reddetmişlerdir. AB’nin üyeliğine karşı çıkan başlıca ülkeler Kanada ve Rusya’dır. Buna neden olarak da AB’nin “fok ticaretine karşı” olması gösterilmektedir.[18]
Bununla birlikte, Konsey’in gözlemci üyeleri arasında[19] AB’nin lokomotif ülkeleri zaten bulunmaktadır.[20] Bu nedenle de Konsey’in daha fazla ülke almayarak olası anlaşmazlıkları engellemeye çalışması mantıklı bir politika olarak değerlendirilebilir.
3. Arktika’nın Geleceği ve Arktika Konseyi
Arktik Bölge’de en önemli rol oynayan uluslararası aktörün şu an için Arktika Konseyi olduğu söylenebilir. Arktika Konseyi’nin ise bölgede en çok önem verdiği konulardan biri kaynakların ‘sürdürülebilirliği’dir. Bu nedenle, özellikle de ekolojik temelli sorunlara eğilmek gerektiği, Konsey üyeleri tarafından bilinmektedir. Ancak Arktika için tek gelecek sorununun ekolojik sorunlar olduğu da söylenemez. Aynı zamanda Konsey, ülkeleri, ekonomik yatırıma da teşvik etmektedir.
3.1. Arktika Konseyi ve Arktika’da Geleceğin Çevre Sorunları
Arktika Konseyi’nin kuruluşundan bahsederken belirtildiği gibi, Ottawa Deklarasyonu imzalandığı sırada, Arktika Konseyi için çevresel sorunlar temel sorunlardan biri niteliğindeydi. Bu sorun, önemini hâlâ korumaktadır. Bunun yanısıra Arktika Konseyi, özellikle ileride oluşabilecek bir çevre sorununu olabildiğince çabuk önleyebilmek için, bilimsel çalışmalar yapmaktadır. Yapılan bu çalışmalar içinde en önemlilerden biri de “Arktika’da Çevre Kirliliğine İlişkin Anlaşma”dır.
İngilizce adı: ‘Agreement on Cooperation on Marine Oil Pollution, Preparedness and Response in the Arctic’ (Denizde Petrol Kirliliğine İlişkin İşbirliği Anlaşması, Arktika’da Hazırlılık ve Cevap/Tepki) olan anlaşma, Mayıs 2013 tarihinde imzalanmıştır. Anlaşmanın birinci maddesinde, amaçlar: “Arktika’da yaşanacak olası bir petrol kirliliğine karşı, Arktika’yı koruma amacıyla, tarafların hazırlılıkları ve (hızlı) cevap verebilmeleri için, taraflar arasında işbirliğinin, uyumluluğun ve karşılıklı yardımlaşmanın güçlendirilmesi” olarak belirtilmiştir.[21]
Yine Arktika ülkelerinin çevresel (ekolojik) kaygılarından ortaya çıkan çalışmaların bir meyvesi de ‘Ekosistem Temelli Yönetim (Ecosystem Based Management) Uzman Ekibi’nin kurulmasıdır.
Tarihsel olarak bakıldığında, Mayıs 2011 tarihinde, Konsey bakanları toplantısında kurulması plânlanmıştır. Temelde proje, Arktika’da karaların ve denizlerin yönetiminin çevresel bir temelle sağlanmasını öngörür. Bu hedefi gerçekleştirebilmek amacıyla da Arktika Konseyi’nin üye devletlerinin ve daimi üyelerinin de içinde bulunduğu bir ‘uzman kadro’ kurulması plânlanmıştır. [22]
3.2. Arktika Konseyi’nin Ekonomik Hedefleri
Arktika Konseyi’nin temel hedefleri arasında gösterilebilecek bir diğer hedef de ‘ekonomik hedefler’dir. Bu amacını gerçekleştirebilmek için Konsey, kendine bir de ekonomik bir boyut eklemiştir. Bunu da Arktika Ekonomik Konseyi’ni kurarak sağlamıştır.
3.2.1. Arktika Ekonomik Konseyi
Yukarıda belitildiği gibi, Kanada’nın başkanlığı döneminde Arktika Konseyi’nin nasıl bir politika izleyeceğini açıklayan üç maddelik açıklamadan birincisi aslında Arktika Ekonomik Konseyi ile yakından ilgilidir.
Arktika Ekonomik Konseyi, bölgeye yatırım yapan Arktik ekonomilerin sürdürülebilirliğini sağlamak ve bölgeye bir iş gücü (task force) sağlanarak bölgedeki faaliyerlerin kolaylaştırılması amacı ile kurulmuştur. İlk adı ‘The Task Force to Facilitate the Circumpolar Business Forum (TFCBF)’ (Kutup Çevresi İş Forumu İşlerini Kolaylaştırmak İçin İş Gücü) olan Konsey, daha sonra Aralık 2013 tarihinde isim değişikliği yapmak istediğini belirtmiştir. Ocak 2014 tarihinde kabul edilen isim değişikliği ile Konsey, günümüzdeki adını almıştır.[23]
Arktika Ekonomik Konseyi’nin görevleri:
- Arktika’da ticaretin gelişmesini sağlamak.
- Kutup çevresinde daha derin bir işbirliğine gidilmesi.
- Arktika Konseyi’ne ticarî bir görüş/perspektif kazandırmak, olarak belirlenmiştir.[24]
4. Arktika Konseyi’ne Yöneltilen Eleştiriler
Sürekli değişmekte olan uluslararası arenada, Arktika Konseyi’nin yerinin ne olduğu sorusu, Konsey’e yönlendirilen başlıca eleştiridir. Bunun dışında, Arktika Konseyi’ne yöneltilen daha birçok soru bulunmaktadır. Yöneltilen eleştiriler şu şekildedir[25]:
- Kuruluşunun ve yönetiminin yumuşak hukuk (soft law) temelli olup, kuruluşunun bir antlaşmaya değil de bir deklarasyona dayanması ve bu yumuşak hukukun yetersizliği. Bir Arktika Antlaşması’nın (bağlayıcı bir antlaşmanın) imzalanmasının gerekliliği.
- Temel iki hedefinden birinin “sürdürülebilir gelişim” (sustainable development) ve diğerinin “çevresel koruma” (environmental protection) gibi birbiri ile çelişen iki konu olması.
- Güvenlik ve balıkçılık gibi önemli alanlara değinmemesi. İlgilenmesi gerektiği alanların sayısının genişletilmesinin gerekliliği.
- Başkanlık süresinin iki yıl gibi kısa bir süre olması. Buna bağlı olarak uzun vadeli bir politika izlemenin zorluğu.
- İletişim kopukluğu. Buna bağlı olarak Kuzeyli yerli halklar tarafından bile Konsey’in ne yaptığının, ne tür bir politika izlediğinin bilinmemesi. Yine buna bağlı olarak Konsey’in bölgesel ve küresel anlamda etkisiz kalması.
- Kısıtlı katılım (Limited Participation) ve gözlemci statüsüne sahip olan katılımcıların Konsey’deki rollerinin muallâk olması. Aynı şekilde Konsey’e kabul edilme şartlarının muallâklığı.
Özellikle İsveç’in başkanlığı döneminde (2011- 2013) bu sorunları çözmek için bazı çalışmalar yapıldıysa da sorunlar tam olarak çözülmüş değildir. Bu nedenle de, 1996 yılında kurulan Arktika Konseyi’nin, çözmesi gereken daha pek çok sorunu bulunmaktadır.
İ. Yavuz KULAKLI
[1] Arctic Sovereignty. 09.11.2014, http://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/arctic-sovereignty/
[2] Nuttal, M. (2005). ‘’ARCTIC COUNCIL.’’, ENCYCLOPEDIA OF THE ARCTIC (Volume 1). Büyük Britanya: Routledge, s. 116.
[3] A.g.e, s. 116.
[4] ARCTIC COUNCIL. 25.10.2014, http://gordonfoundation.ca/sites/default/files/images/Arctic%20Council%20w_table%20%282%29.pdf.
[5] Nuttal, M. (2005). ‘’ARCTIC COUNCIL.’’, ENCYCLOPEDIA OF THE ARCTIC (Volume 1). Büyük Britanya: Routledge, s.116.
[6] Nuttal, M. (2005). ‘’ARCTIC COUNCIL.’’, ENCYCLOPEDIA OF THE ARCTIC (Volume 1). Büyük Britanya: Routledge, s.116.
[7] Arctic Council. (1996). DECLARATION ON THE ESTABLISHMENT OF THE ARCTIC COUNCIL. Ottawa, Canada.
[8] A.g.e.
[9] A.g.e.
[10] Arctic Council. (1996). DECLARATION ON THE ESTABLISHMENT OF THE ARCTIC COUNCIL. Ottawa, Canada.
[11] A.g.e.
[12] Arctic Council Chairmanship. 01.11.2014, http://www.arctic-council.org/index.php/en/about-us/arctic-council/history.
[13] Canadian Chair of Senior Arctic Council Officers Announced. 18.10.2014, http://www.arctic-council.org/index.php/en/about-us/arctic-council/canadian-chairmanship/742-canadian-chair-of-senior-arctic-officials-announced-2.
[14] Canadian Chair of Senior Arctic Council Officers Announced. 18.10.2014, http://www.arctic-council.org/index.php/en/about-us/arctic-council/canadian-chairmanship/742-canadian-chair-of-senior-arctic-officials-announced-2.
[15] Canada’s Arctic Council Chairmanship. 18.10.2014. http://www.international.gc.ca/arctic-arctique/chairmanship-presidence.aspx?lang=eng (Tercüme tarafımdan yapılmıştır).
[16] Observers. 18.10.2014, http://www.arctic-council.org/index.php/en/about-us/arctic-council/observers (Tercüme tarafımdan yapılmıştır).
[17] Politique arctique de l’UE. 19.10.2014. http://eeas.europa.eu/arctic_region/index_fr.htm (Tercüme tarafımdan yapılmıştır).
[18] Coffey, L. (05.04.2013). No European Union Membership In The Arctic Council, 18.10.2014, http://www.heritage.org/research/reports/2013/04/no-european-union-membership-in-the-arctic-council#_ftn1
[19] Arktika Konseyi’nin on iki Arktika dışı gözlemci üyesi devlet; Fransa, Almanya, Hollanda, Polonya, İspanya, Birleşik Krallık, Çin, İtalya, Japonya, Güney Kore, Singapur, Hindistan.
[20] Observers. 18.10.2014, http://www.arctic-council.org/index.php/en/about-us/arctic-council/observers
[21] Arctic Council. (15.5.2013). AGREEMENT ON COOPERATION ON MARINE OIL POLLUTION PREPAREDNESS AND RESPONSE IN THE ARCTIC. Kiruna, İsveç.
[22] Arctic Council. (2013). Report submitted to Senior Arctic Officials by the Expert Group on Ecosystem-Based Management. Tromsø, Norveç.
[23] Arctic Economic Council. 25.10.2014, http://www.arctic-council.org/index.php/en/arctic-economic-council
[24] Arctic Economic Council. 25.10.2014, http://www.arctic-council.org/index.php/en/arctic-economic-council
[25] Axworthy, Thomas S., Koivurova, T., Hasanat, W. (Ed.). (2012). THE ARCTIC COUNCIL: ITS PLACE IN THE FUTURE OF ARCTIC GOVERNANCE. Kanada: Gordon Foundation. s.262- 271.
