Özet
Bu çalışmada Arktika’nın giderek artan önemine paralel olarak Avrupa Birliği’nin de bölgedeki varlığını ve etkisini artırma yolundaki hedeflerinden ve bu hedeflere ulaşmak için yaptığı faaliyetlerinden bahsedilecektir.
Anahtar Kelimeler : Kuzey Kutbu, Arktika, Avrupa Birliği, AB Arktika Politikası, Kuzey Boyutu
Abstract
In this study, parallel to the steadily increasing importance of the Arctic, the goals of European Union to increase their presence and influence in this region and the actions taken to achieve this goal will be discussed.
Key Words : North Pole, Arctic, European Union, EU Arctic Policy, North Dimension
1. Sunuş
Küreselleşme, Kuzey Kutup Bölgesi’ni birçok yönden etkilemiştir. İklim değişikliği ise en önemlileri arasındadır. İklim değişikliği son zamanlarda uluslararası sistemin şeklini ve niteliğini belirleyen bir olgu haline gelmiştir.[1]Özellikle 66. Kuzey Paraleli ile Kuzey Kutbu arasında yer alan Arktika’ da bu durum daha belirgindir. Küresel ısınmayla birlikte fırsatların da artmasıyla bu bölge, sahildar olan ve sahildar olmayan ülkelerin hak iddia ettiği yer haline gelmiştir. Uluslararası örgütlerin de gözleri buraya çevrilmiş, bölgede çok kutuplu sistem egemen hale gelmiştir.
Bu makalenin amacı, 28 üyeli supranasyonel bir örgüt olan Avrupa Birliği’nin Arktika’daki hedeflerinden ve faaliyetlerinden bahsetmektir. Öncelikle AB’nin Arktika Politikasının tarihsel arka planındaki sürecinden bahsedilecek, daha sonra İsveç ve Finlandiya’nın Avrupa Birliği üyesi olmasıyla Avrupa Birliği’nin kendi kuzey ülkelerine yönelik politikaları doğrultusunda Kuzey Boyutu’nun geliştirilmesi konusu irdelenip, Arktika’daki faaliyetlerinden ve Arktika Konseyi’ndeki üyelik durumundan bahsedilecektir. Çalışmanın sonunda tutarlı bir Arktika Politası’ nın geleceği hakkında çıkarımlarda bulunulacaktır.
2. AB’nin Arktika Politikası’ndaki Süreç
2.1. Tarihsel Arka Plan
Grönland, 1973’te Danimarka’nın bir parçası olarak AB’nin o dönemdeki adı olan Avrupa Ekonomik Topluluğu’na katılmasıyla Avrupa Birliği üyesi olmuştur. 1979’da özerklikten sonra ada halkı topluluğun balıkçılık konusundaki kısıtlamalarına tabi olmak istememiş. 23 Şubat 1983’te yapılan referandum sonucunda Avrupa ile ilişkileri değiştirmek istediğini beyan etmiştir. 1 Şubat 1985’te imzalanan antlaşma uyarınca Grönland’ın AB ile üyelik ilişkilerini kesmesiyle denizaşırı topraklarından biri haline gelmiştir.[2] Böylece 1985 yılında Grönland’ın AB ile üyelik ilişkilerinin sona ermesiyle AB’nin Kuzey Kutbu’na doğrudan ulaşımı kapanmıştır.
1989’da Avrupa Parlamentosu üyesi Ernest Clinne, Avrupa Toplulukları Konseyi’ne ”Kuzey Kutbunda Ozon Tabakası” başlıklı yazılı soru önergesi sunmasıyla Arktik Bölgesindeki ilk AB stratejileri ortaya çıkmıştır. Konsey’in onaylamasına rağmen ”çevre koruma konusunda uluslararası işbirliğinin güçlendirilmesi” kapsamında belirli bir eylem oluşturulamamıştır.
1992’de Danimarka ve Almanya tarafından Baltık Deniz Devletleri Konseyi, Norveç tarafından ise Barents Euro-Arktik Konseyi kurulmuştur. Böylece AB sosyo-ekonomik kalkınma yolundaki işbirliğiyle Arktika’daki çalışmalarını genişletmeye başlamıştır.
İsveç ve Finlandiya Soğuk Savaş döneminde tarafsızlık politikası izlemiş ve savaş bittiğinde ise AB’ye katılmaya karar vermişlerdir. 1 Ocak 1995 tarihinde[3] İsveç ve Finlandiya AB üyesi olmuştur. AB Kuzey’e doğru genişlemiştir. Dördüncü Avrupa Birliği genişlemesi için Finlandiya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Peter Stenlund şöyle demiştir: ”2 iskandinav ülkenin katılımı AB’ye doğal ve sürekli gelişen bir Kuzey Boyutu kazandırmıştır”.[4]
2.2. Kuzey Boyutu
Finlandiya’nın Kuzey Boyutu’ nun oluşturulması için ilk girişimi Başbakan Lipponen’in Avrupa Komisyonu Başkanı Jasques Santer’e Nisan 1997’de yazdığı ve içeriğinde Kuzey Boyutu’nun oluşturulmasına ilişkin düşüncelerini ifade ettiği bir mektupla gerçekleştirmiştir. Temel hedef, AB’nin Kuzey’deki rolünü güçlendirmekti. Santer, Lipponen’in mektubunu olumlu karşılamış Lipponen, Eylül 1997’de yapılan ”Günümüzde Barents Bölgesi” adlı konferansta AB’nin ve üye ülkelerinin Kuzey’de ortak hayati çıkarlarının olduğunu ifade etmiştir.[5]
Kuzey Boyutu Avrupa Birliği, Rusya, İzlanda, Norveç arasında 1999’da kurulmuştur.[6] Böylece Kuzey-Güney ilişkileri dillendirilmeye başlanmıştır.[7] 2000’de Kuzey Boyutu için birinci Eylem Planı, 2003’te ise ikinci eylem planı oluşturulmuştur.[8]
Kanada, AB’nin Kuzey Boyutu Politikasıyla başından beri ilgilenmekteydi. 1999’da AB ve Kanada Kuzey Boyutu Arktik Penceresi dahil Kuzey işbirliğinin geleceği için belirli alanda üst düzey işbirliğinin geliştirilmesi için belge yayımladılar.9 2004’te AB ve Kanada ortak çıkarlar, yerel konular dahil olmak üzere birçok konuda ortak oldular. 2005 Zirvesi’nde paylaşılan çıkarları ve endişeleri hatırlayarak Kuzey konularında Rusya ile yakın işbirliğinin geliştirilmesi vurgulandı.[10]
24 Kasım 2006’da Helsinki’de yapılan Kuzey Boyutu Zirvesi’nde ”Kuzey Boyutu Politikası Çerçeve Belgesi” ile ”Kuzey Boyutu İçin Siyasi Bildirge” onaylanmış. Avrupa Birliği, Rusya, Norveç, İzlanda eşit ortaklar olarak tanımlanmıştır. Yeni Kuzey Boyutu, 1 0cak 2007’de ”Barış ve Güvenlik” adı altında yeni bir kuzey boyutu oluşturulmuştur. Uygulanması için hususi bütçe sağlanamamıştır. Beklentiler yerine getirilemediği için ”Arktika Penceresi” hedefi yolunda önemli adımlar atılamamıştır.[11]
3. Avrupa Birliği Dış Politikası : Arktika
Avrupa Birliği. ”Euro-Akdeniz, Komşuculuk, Doğu Politikası” gibi dış politikalar geliştirmiştir.[12] Bu çerçevede yeni alanlar oluşturmaya başlamıştır. Son yıllarda AB’nin Arktika’daki çıkarlarının farkına varmasıyla Arktika Politikasını geliştirmiştir. Yeni alan olarak ise Arktika belirlenmiştir. Avrupa Birliği tarihi boyunca Arktika Bölgesi çevresel kaygının en az olduğu yer kabul edilmiştir. Bölge’nin iklim değişikliği nedeniyle artan jeostratejik önemiyle AB’de Deniz Politikası çerçevesinde Arktika’daki rolünü artırabilmek için faaliyetlerini adım adım geliştirmiştir. Genel olarak AB’nin Kuzey Kutbu’na dair politikası şu üç maddede belirtilmiştir: (1) Arktika’yı orada yaşayan yerli halklar ile birlikte işbirliği çerçevesinde korumak. (2) Bölgede bulunan kaynakların sürdürülebilir şekilde kullanılması. (3) Uluslararası işbirliğinin güçlendirilmesi.[13]
4. Arktika’ya Yönelik Stratejiler
7 Temmuz 2006’da Avrupa Komisyonu tarafından AB için Geleceğe Yönelik Deniz Politikası, Yeşil Kitap’ta ”Denizler ve Okyanuslar için Avrupa Vizyonu” başlığı altında hazırlandı. Daha sonra 10 Ekim 2007’de ise AB’nin gelecekteki deniz politikasına ilişkin bir istişare süreci raporu, ” Etki Analizi Belgesi, Tebliğ ve Eylem Planı” yayımlandı.[14]
AB, Arktik politikasının geliştirilmesi, çevresel sürdürülebilirlik ve denizcilik sektöründe büyüme potansiyelini teşvik ederken kıyı bölgelerinde yaşam koşullarının kalitesini sağlamak için bir denizcilik boyutu olan tüm AB politikalarını koordine etmeyi amaçlayan Yeşil Kitap’ tan sonra yayımlanan Mavi Kitap’ ta AB için Entegre Denizcilik Politikası öngörülüyordu.
9 Ekim 2008’de Avrupa Parlamentosu tarafından AB’nin Arktika’da daha fazla rol alması için bir rapor hazırlandı. Buna göre AB ilk olarak Arktika Konseyi’ nde gözlemci üye olmalıydı. İkinci olarak ise Antartika Antlaşması ilham alınarak Arktika için bir antlaşmanın yapılmasıydı.[15] Fakat Arktik devletleri bölgede bir antlaşma yapılmasını hoş karşılamadı.
Mart 2008’de küresel ısınma bağlamında Arktik konulardan bahsetti. 9 Ekim 2008’de Avrupa Parlamentosu, AB’nin bölgede artan çıkarları için kesin kararların oluşturulmasını istedi. Arktik Politikanın temellerinin atılması için umutlar dile getirildi. Tartışmalı unsurları [16] temizleyerek 20 Kasım 2008’de Avrupa Komisyonu ”AB ve Arktik Bölge” adı altında gelecekte AB’nin Arktika Politikası için tebliği yayımladı.
Bu strateji Belgesi, AB’nin Kuzey Kutbu’na yönelik artan ilgisinin ilk göstergesiydi. 2011 yılında Avrupa Parlamentosu uluslararası hak ve yükümlülükleri gereği Arktika’daki yasal çıkarlarını tazeledi. Yüksek Kuzey’de Arktik Araştırma ve Yüksek Bilgi için ortak balıkçılık altında biyolojik kaynakların korunması, Arktika’yı etkileyen süreçlerin anlaşılması, çevre için yeni tehditlerin önlenmesi ve güçlü AB koordinasyonu üzerinde duruldu. AB’nin Arktik Okyanusu’na kıyısı olmadığını belirten Avrupa Parlamentosu, Danimarka, Finlandiya, İsveç üzerinden Arktika Politikası yürütmeyi planlamıştır.[17]
26 Haziran 2012’de Arktik Bölgesi’ne Yönelik Bir AB Stratejisine Doğru başlıklı bir Ortak Bildiri yayımlandı. Avrupa Komisyonu ve Yüksek Temsilcilik, ortak bildiride katılım ve sorumluluk bakımından AB’nin Arktika meselelerine odaklanması gerektiğini belirtmiştir.[18]
Buna göre temel hedefler şunlardı :
- Horizon 2020 araştırma ve inovasyon kapsamında Arktika’daki araştırma faaliyetleri için 80 milyar avro destek sağlanması,
- İklim değişikliği ile mücadele kapsamında faaliyetlerin artırılması,
- AB fonlarının bölgede sürdürülebilir kalkınmanın azami düzeye ulaştırılması ve Arktik Bölgesi’nde yaşayan yerli toplulukların yararına kullanılması,
- Doğal madenlerin çıkarılmasında çevreye duyarlı teknolojilerin teşvik edilmesi,
- Arktika’ya ilişkin konularda Kanada, İzlanda, Norveç, Rusya Federasyonu ve ABD ile ikili ilişkilerin geliştirilmesi,
- Bölgede yaşayan yerli halkların temsilcileriyle bölgedeki AB politikaları ve programları hakkında düzenli görüşmelerin gerçekleştirilmesi.[19]
12 Mart 2014 Brüksel’de yapılan Konsey toplantısında, ”AB’nin Arktika’ya Yönelik Politikasının Gelişimi” başlığı altında aşağıda belirtilen maddeler Avrupa Parlementosu tarafından kabul edildi.[20]
- Avrupa Birliği faaliyetlerini konsey desteğiyle güçlendirmek (Knowledge),
- Ekonomik kalkınmanın sağlanması için katkıda bulunmak (Responsibility),
- Arktik ülkeleri ile AB’nin ortaklığının artırılması (Engagement),
- Arktika’daki değişimlere çözüm bulmak yerli halkla ve diğer ortaklarla işbirliği,
- Arktik işbirliğinde Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’yle uygunluluk.
Bu maddeler genel olarak çevre ve sosyo-ekonomik meseleler kapsamında AB’nin Arktika’daki rolünü somutlaştırmak için belirlenmiş kararlardı.
Bu kararın kabulünden iki ay sonra 12 Mayıs 2014’te Arktika Bölgesi’ne yönelik Avrupa Birliği politikasının gelişimi için Aralık 2015’e kadar bütünleşmiş bir Arktika politikası için öneriler sunma konusunda Konsey kararları kabul edilmiştir.[21]
Sonuçta Arktika’daki buzulların hızla erimesiyle yeni su yollarının ve uluslararası ticaret yollarının açılması sonucu uluslararası istikrar ve Avrupa çıkarlarının güvenliği bağlamında tehlikelerle başa çıkmak için Avrupa Birliği kendisinin çevre koruma ve iklim değişikliği gibi konularda etkin olması gerektiği sonucuna varmıştır.
5. Arktika Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Üyelik Durumu
Arktika Konseyi, 19 Eylül 1996’da Kanada’nın Ottawa şehrinde Arktik ülkelerin temsilcileri tarafından Arktika Konseyi’nin kurulması üzerine deklarasyonun imzalanmasıyla kurulmuştur.[22]
Deklarasyonun ikinci maddesinde daimi üyeler belirlenmiş. Üçüncü maddesinde ise gözlemci statüsünün kimlere verileceğinden bahsedilmiştir. Bu çerçevede gözlemcilik hükümetlerarası, parlamentolararası, hükümet-dışı, bölgesel ve küresel kuruluşlara, kuruluşlara verilebilmektedir.[23]
Avrupa Birliği, 28 üyeli supranasyonel bir yapılanma olarak bölgedeki gelişmeleri daha yakından takip edebilmek için Arktik Konseyi’nde gözlemci üye olmak istemektedir.[24] Bu doğrultuda ilk başvurusunu 2009’da yapmıştır.
Avrupa Birliği, Ağustos 2010’dan bu yana fok balığı ürünlerinin üretimine ve ithalatına yasak uygulamaktadır.25 Fakat fok balığı avcılığı İnuit halkı için en önemli gelir kaynağıdır. Norveç ve Kanada’da da fok avcılığı yaygındır. Bu nedenle Kanada, 2012 yılında AB’yi fok ürünlerine uyguladığı yasak sebebiyle Dünya Ticaret Örgütü’ne şikayet etmiştir.[26]
2013 yılında İsveç’in Kiruna şehrinde Arktik Konseyi toplantısında Avrupa Birliği ikinci kez üyelik talebini gündeme getirmiştir.[27] Arktika Konseyi daimi üyesi olan Kanada AB’nin bu isteğini reddetmiştir. Yukarıda da belirtildiği üzere fok ürünleri konusundaki anlaşmazlık red sebebi sayılmıştır. Ayrıca AB’nin Kanada’nın Alberta eyaletinde bulunan katran kumundan elde edilen petrolün ithalatına engellemeler bilimsel getirip bilimsel verilere uygun hareket etmemesi de diğer bir red sebebi sayılmıştır.[28]
Avrupa Birliği, ad hoc üyedir.[29] AB bu üyeliği doğrultusunda Kuzey Kutbu ile ilgili çalışmalar yapabilir, ama yaptırım kararı uygulayamamaktadır. Avrupa Komisyonu her yıl bütçe ayırarak kutupla ilgili yapılan araştırmalara destek vermiştir. 2007’den bu yana 1,14 milyar avro yatırım yapmıştır.[30]
6. Sonuç
Uluslararası bakış açısıyla ”Arktik Söylemi’ Arktika dışından ziyade bölge içinde ortaya çıkmıştır. İklim değişikliği ve artan fırsatlar nedeniyle birçok aktörün olduğu bir coğrafi bölge haline gelmiştir. Bu aktörlerin artmasıyla bölgede çok kutuplu düzen oluşmuştur. Avrupa Birliği de uluslararası hukukun yetersiz kaldığı bu bölgede sınırların belirlenmesi için Antartika Sözleşmesi’nden ilham alınmasını istemiştir.[31] Daha sonra bu görüşlerinden vazgeçerek Arktika ülkeleriyle paralel politikalar izlemiştir.
Arktika Konseyi Deklarasyonu’nun üçüncü maddesine dayanarak gözlemci üye olabilmek için Konsey’e iki kere başvurmuştur. Reddedilmesi nedeniyle bölgesel rolünü artıramamıştır. Bu nedenle olası bir Kanada-AB uzlaşması AB’nin jeolojik rolünü güçlendirebilecektir. Ancak Avrupa Birliği kurumsal çerçevede incelenirse ”tek isim, çift rejim, çoklu doğa” felsefesine sahip, çok kompleks bir yapıdır. Fikirlerin uzlaşması zordur. Bu nedenle kısa bir zamanda net bir Arktika Politikası oluşturması şimdilik uzak bir olasılıktır.
Referanslar :
[1] Council of the European Union: ”Climate change and international security”, Paper from the High Representative and the European Commission to the European Council, S113/08 of 14 March 2008.
[2] Koiivura, T. ve Stephien, A. (2014). Strategic Assessment of Development of the Arctic: Assessment Conducted for the EU.
[3] 1 Ocak 1995’te Finlandiya ve İsveç ile birlikte Avusturya da Avrupa Birliği üyesi olmuştur.
[4] Akçadağ Alagöz, E. (20.11.2008). Avrupa Birliği ve Grönland.
[5] Yıldız. U.(2014). Avrupa Birliği – Rusya Karşılıklı Bağımlılığında Kuzey Boyutu Çevre Ortaklığı’nın Rolü, Ankara Avrupa Çalışmaları Merkezi, cit:13, no:2.
[6] Weber, S. (2014). The Development of an EU Arctic Policy: ” Interests, Objectives and Initiative”, ss.48.
[7] Heininen, L, Küreselleşmenin Etkileri ve Dünya Siyasetinde Kuzey Kutbu’nun Yeri, (çev. Demet Tunçeri), Antalya,2015.
[8] Northern Dimension. (2012). Ministry For Foreign Affairs of Finland.
[9] Airoldi, A.(2008). The European and the Arctic Policies and Actions.
[10] A.g.e.
[11] Gümrükçü, H. (2015). Küresel Bakışla Kutup Çağı – Çatışmalar, İşbirlikleri ve Ulusal Çıkarlar- ”Küresel Bakışla Kutup Çağının Genel Hatları”, ss.15.
[12] Njord, Wegge, 1/2012: The EU and the Arctic European Foreign Policy in the Making, Arctic Rewiew on Law Politics, vol.3, ss.7.
[13] EU Arctic Policy. 29.11.2015. http://eeas.europa.eu/arctic_region/index_en.htm.
[14] Commission of the European Communities, Green Paper: Towards a Future Maritime Policy for the Union: A European vision for the oceans and seas, COM(2006) 275 final, Brussels 7 June 2006, ss.14.
[15] Resolution of 9 October 2008 on Arctic Governance.
[16] Antartika Antlaşması gibi bir antlaşmanın yapılma isteği çıkarıldı. Arktik ülkelerinin görüşleri benimsenerek uzlaşıcı ve yapıcı hedefler belirlendi.
[17] Luszczuk M.(2011). Climate Change In The Arctic and It’s Geopolitical Consequense – The Analysis of The European Union Perspective.
[18] EC. Result of the Public Consultation on Streamlining EU Funding in the European Arctic.
[19] European Commission, High Representative of the European Union for Foreign Affairs and Security Policy, Joint Communication to the European Parliament and the Council, Developing a European Union Policy towards the Arctic Region: progress since 2008 and next steps. JOIN(2012) 19 final, Brussels, 26 June 2012.
[20] European Parliament, Resolution of 12 March 2014 on the EU Strategy for the Arctic, P7_TA (2014) 0256, Brussels.
[21] Council Of The European Union, (12 May 2014). Council Conclusions on Developing a European Union Policy Towards the Arctic Region.
[22] Arctic Council. (1996). Declaration on the Establishment of the Arctic Council. Ottawa, Canada.
[23] Observers. (11.12.2015), http://www.arctic-council.org/index.php/en/about-us/arctic-council/observers.
[24] European Commission, EU’s Arctic Policy: Questions and Answers.
[25] Koivurova, T, Kokko, K, Duyck, S, Sellheim,N and Stepien,A. (2011). The present and the future competence of the European Union in the Arctic, Polar Record , Vol.48 (4) 361-371.
[26] Hossain, K. (2011).” The EU Ban on the Import of Seal Products and the WTO Regulations: Neglected Human Rights of The Arctic Indigenous Peoples.”
[27] Coffey, L. (05.04.2013). No European Union Membership In The Arctic Council. http://www.heritage.org/research/reports/2013/04/no-european-union-membership-in-the-arctic-council#_ftn1 .
[28] A.g.e
[29] Kiruna Declaration of the Arctic Council Ministerial of 15 May 2013.
[30] Council of European Union. (12.05.2014). Council Conclusions on Developing a European Union Policy towards the Arctic Region.
[31] McGwin, K.(13.03.2014). EU Pushes Arctic Sanctuary, http://arcticjournal.com/climate/491/eu-pushes-arctic-sanctuary.
